Problem zdrowotny, do którego odnosi się Program stanowi używanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych przez młodzież i młodych dorosłych i powodowane przez to szkody zdrowotne i społeczne. Problemem jest również używanie dwóch lub więcej substancji psychoaktywnych jednocześnie lub naprzemiennie. Z medycznego punktu widzenia, termin substancje psychoaktywne obejmuje wszystkie substancje oddziaływujące na ośrodkowy układ nerwowy w tym: alkohol, nikotynę, opiaty, kannabinole, leki uspokajające i nasenne, kokainę, inne substancje stymulujące, substancje halucynogenne, lotne rozpuszczalniki i inne substancje psychoaktywne, w tym nowe substancje psychoaktywne tzw. „dopalacze” i substancje chemiczne. W Polsce jednak, z uwagi na uregulowania prawne i organizacyjne, termin „substancje psychoaktywne” odnosi się na ogół do innych niż alkohol substancji.
Dlatego w niniejszym Programie, aby zachować spójność z polską terminologią, przyjęto nazewnictwo „alkohol i inne substancje psychoaktywne”. Problem ten wpisuje się w priorytety zdrowotne zawarte w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 27 lutego 2018 r. w sprawie priorytetów zdrowotnych (Dz.U.2018, poz.469) : ograniczanie następstw zdrowotnych spowodowanych stosowaniem substancji psychoaktywnych lub uzależnieniem od tych substancji, zapobieganie, leczenie i rehabilitacja zaburzeń psychicznych Z badań epidemiologicznych wynika, że problem związany z używaniem a, w dalszym etapie, uzależnieniem od substancji psychoaktywnych, zaczyna się w młodym wieku – okresie dorastania i kształtowania tożsamości i postaw społecznych.
Fazowy przebieg procesów adolescencji, w którym dojrzewanie biologiczne o kilka lat wyprzedza dojrzewanie psychospołeczne jednostki, jest źródłem znacznego ryzyka rozwojowego. Dysharmonia rozwojowa w naturalny sposób zwiększa ekspozycję na różne formy ryzyka, w tym eksperymenty z alkoholem i innymi substancjami psychoaktywnymi. Okres dojrzewania charakteryzuje się największą dynamiką wzrostu wskaźników używania substancji psychoaktywnych, dotyczy to zwłaszcza drugiej dekady życia. Wiek jest więc jednym z najsilniejszych czynników odpowiadających za wzrost rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych Młodzi ludzie chętnie podejmują wiele różnych, nowych dla nich zachowań. Są podatni na wpływ grupy rówieśniczej i różne eksperymenty, często szkodliwe i niebezpieczne dla ich zdrowia i życia.
Młodzież pijąca alkohol jest w szczególny sposób narażona na powstawanie różnych zaburzeń psychicznych (NIAAA, 2006). Układ nerwowy u dzieci i młodzieży nadal jest w fazie rozwoju i im wcześniej jest narażony na oddziaływanie substancji psychoaktywnych, tym łatwiej w późniejszym okresie życia rozwija się nadużywanie i uzależnienie (Kapłan i Johnston, 1992; Brown i wsp., 2009; Boys i wsp. 2003). Powyższe jest efektem zmian związanych z dojrzewaniem i odmiennością funkcjonalną ośrodkowego układu nerwowego. Większość substancji uzależniających działa poprzez aktywowanie tzw. układu nagrody. Jednocześnie występuje jeszcze niedojrzałość regulacji kontroli zachowań impulsywnych, co skutkuje wzrostem zapotrzebowania na stymulację niosącą przyjemność. Używanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych bardzo często wiąże się z problemami szkolnymi takimi jak opuszczanie zajęć czy problemy w nauce. Może to skutkować długofalowymi konsekwencjami mającymi swoje odzwierciedlenie np. w uzyskaniu wykształcenia poniżej możliwości danej osoby i zdobyciu mniej satysfakcjonującego zawodu.
Okres adolescencji przygotowuje młodego człowieka do usamodzielnienia się i wejścia w dorosłość. Zmiany cywilizacyjne i zwiększone wymagania edukacyjne przyczyniły się do znacznego wydłużenia okresu przygotowania młodzieży do dorosłego życia, co sprzyja wielu zachowaniom ryzykownym, w tym nadużywaniu alkoholu i innych substancji psychoaktywnych. Wczesna dorosłość jest dla wielu młodych ludzi okresem najbardziej intensywnych kontaktów z tymi substancjami. W raporcie „Diagnoza Społeczna” (Czapliński i Panek 2011) środowisko studenckie zostało uznane za jedną z najbardziej narażonych na narkomanię grup społecznych w Polsce. Znaczna część studentów nadużywająca substancji psychoaktywnych potwierdza początek używania w gimnazjum lub szkole ponadgimnazjalnej. Na tych właśnie etapach edukacji młodzież rozpoczyna, a następnie kontynuuje zażywanie szkodliwych substancji np. podczas nauki na studiach.
Modele używania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych
Zdefiniowano różne modele używania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, które przedstawiono w skrócie poniżej.
1) Używanie eksperymentalne (ang. experimental stage) dotyczy przyjmowania różnych substancji wielokrotnie, zazwyczaj w grupie rówieśniczej w celu osiągnięcia oczekiwanych doznań. Takie używanie zazwyczaj nie jest jeszcze związane z negatywnymi skutkami zdrowotnymi czy społecznymi.
2) Używanie rekreacyjne (towarzyskie) (ang. social stage) to przyjmowanie substancji w grupie osób, w celu przeżycia przyjemnych doznań, zazwyczaj nie zaburza to normalnego funkcjonowania, może jednak czasem skutkować niebezpiecznymi konsekwencjami zdrowotnymi. Interwencje zalecane w dwóch w/w modelach używania obejmują działania o charakterze profilaktyki uniwersalnej (Royal College of General Practicioners (RCGP), Practice standards for young people with substance misuse problems, 2012).
3) Używanie ryzykowne (ang. at risk stage) – dotyczy używania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych w grupie osób lub samemu, które bazuje na wcześniejszych przyjemnych doświadczeniach z tym związanych, uwarunkowane jest zazwyczaj chęcią poprawy samopoczucia, zmniejszenia napięcia. Przyjmowanie ww. substancji odbywa się często i może mieć już wzorzec regularnego używania.
Wyróżnia się wczesne i późne stadium używania ryzykownego (ang. early and late at risk stage) (na podstawie Mirza i Mirza, 2008, 2011; Gilvarry i wsp. 2007).
W stadium późnym pojawia się już aktywne poszukiwanie substancji w celu jej przyjęcia. Używanie ryzykowne może prowadzić do doznania różnych szkód zdrowotnych tj. zatrucia, urazy, wypadki (zmiana sprawności psychofizycznej prowokuje powstawanie zagrażających dla danej osoby czy otoczenia sytuacji). W przypadku alkoholu nadużywaniem i niezdrowym spożywaniem alkoholu określa się picie ponad 20 g/d alkoholu przez kobiety i ponad 40 g/d przez mężczyzn.
Ryzykowne spożywanie alkoholu – to picie nadmiernych ilości alkoholu nie pociągające za sobą aktualnie negatywnych konsekwencji, przy czym można oczekiwać, że konsekwencje te pojawią się, o ile obecny model picia nie zostanie zmieniony. Word Health Organization (WHO) definiuje picie ryzykowne jako średnie spożywanie alkoholu w ilości 20–40 g/d przez kobietę i 40–60 g/d przez mężczyznę, przy jednoczesnym łącznym spożyciu czystego alkoholu w tygodniu przez kobiety zawierającym się w przedziale 140-209g, a w przypadku mężczyzn 280–349 g. Zdefiniowano również tzw. binge drinking jako wzorzec intensywnego picia, który pociąga za sobą podwyższenie stężenia alkoholu we krwi do wartości co najmniej 0,08 promila. W przypadku osoby dorosłej wzorzec ten odpowiada spożyciu pięciu lub większej liczby drinków (mężczyźni) bądź czterech lub większej liczby drinków (kobiety) w ciągu około dwóch godzin (NIAAA, www.niaa.nih.gov). Odnośnie innych substancji psychoaktywnych używa się również w Polsce terminu używanie problemowe. Diagnoza problemowego używania narkotyków jest oparta na określeniu funkcji, jakie narkotyk pełni w życiu. Jeśli jest to używanie na tyle poważne, że prowadzi do zmian w stylu życia i orientacji życiowej, to można mówić o używaniu problemowym.